merhaba!
12.1. Akarsuların Oluşum-Gelişim Süreci ve Akarsu Şekilleri
Yeryüzünün şekillenmesinde etkili olan dalga, akıntı, buzul ve rüzgârların yanısıra, en etkili dış etken akarsular’dır. Çoğunlukla yüksek dağlar, kutup bölgeleri ve çöller dışında kalan sahalarda, akarsuların etkinliği ön plandadır. Akarsuların aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetleri sonucu oluşan yerşekillerinin tamamına Akarsu Topoğrafyası (Flüvyal Topografya ya da Akarsu Jeomorfolojisi) denilir. Dünyada akarsu topoğrafyasının bulunduğu sahalar 106 milyon km2 ve % 71 gibi bir değerle dünya karalarının 2/3’ünü kaplarken; asıl akarsuların egemen olduğu sahalar 1/3 gibi ancak 50 milyon km2 civarındadır. Akarsular, doğal bir yatak içinde akan su kütlelerini oluştururlar. Bu aktıkları yatak güncel yatak’tır. Zaman zaman akarsular, aşırı yağışlarla beslendiklerinde güncel yataklarından taşarak taşkın yatağı’nda akarlar. Akarsuların bir kısmı tüm yıl boyunca akışa sahipse, bu tür akarsulara sürekli akarsular adı verilir. Bazı akarsularda akış ise, tüm yılı kapsamaz. Bunlara süreksiz akarsu denilir. Akarsular mevsime göre; kurur ya da donabilir. Bir sahanın akarsular tarafından düzleştirilerek aşındırılması belli bir sınıra kadardır. Aşındırmanın sona erdiği bu sınıra taban seviyesi denilir. Deniz seviyesi, bir akarsuyun aşındırabildiği en son sınırdır; daha aşağı seviyeye inemez. Akarsu aşındırması; akarsu havzasındaki kaya yapısına, tabakaların duruş özelliklerine, yatağında taşıdığı su miktarına, yatak eğimine, akarsuyun hızına, taşıdığı yük miktarına bağlıdır. Örneğin, suyu fazla bir akarsu, eğimi fazla olan bir yatakta hızla akıyorsa, aşındırma gücü fazladır, denebilir. Bunun tersi ele alınırsa, yavaş akan ve suyu az olan bir akarsuyun aşındırma gücü zayıftır. Akarsuların çoğunun aşındırma gücü, debisindeki değişikliğe bağlı olarak, mevsimler arasında önemli farklılıklar sunar. Akarsu aşındırmasıyla oluşan birçok vadi tipi oluşmuştur. Vadi, bir yatak ve bunun iki yanında eğimli yamaçların yer aldığı yeryüzü şekilleridir. Bir akarsuyun içinde aktığı doğal yatağa ise, akarsu vadisi denir (Ayrıca içinde buzulların yer aldığı vadiye de buzul vadisi denilir). Akarsu vadileri, içine akarsuların yerleşebildiği uzun oluklardır. Akarsular aşındırma faaliyetleri; 3 şekilde gerçekleşir: Derine, yana ve geriye aşındırma’dır. Vadiler, aşındırma ile yana doğru ve derine doğru gelişebilirler. Ayrıca, geriye aşındırma sonucunda akarsular, vadilerini bir diğer akarsu havzasıyla yapmış olduğu sınır olan subölümü çizgisi’ne kadar uzatabilirler.
Akarsuların aşınım ve birikiminden meydana gelen faaliyetlerin sürmesinden dolayı birçok yeryüzü şekli oluşur. Bu sebepten dolayı, akarsularının aşındırması ile birçok tipte vadi meydana gelmiştir. Bunların içinde boğaz, kanyon, V şekilli çentik vadi, yatık yamaçlı vadi, asimetrik vadi, alüvyal tabanlı vadi, menderesli vadi aşınımla oluşan en önemli vadi tipleridir. Yukarıda sözü geçen aşınım şekillerinden vadilerin yanısıra; killi-tüflü yamaçların yüzeysel sellenmelerle derine yarılması sonucunda yürünmesi zor kötü arazi anlamına gelen badlands (kırgıbayır) denilen şekiller ve peribacaları oluşur. Dünya’da ABD’de Bryce vadisinde, ülkemizde İç Anadolu’daki Ürgüp-Göreme yöresinde peribacaları bulunur. Ayrıca akarsu yataklarında eğimin birden azaldığı ve suyun çağlayanlar ve şelaleler yaparak aniden düştüğü yerlerde bir çukur gelişir. Akarsuların aşındırma süreci sonucu oluşan bu çukura devkazanı ismi verilir. Başta akarsular olmak üzere diğer dış kuvvetlerin de, yeryüzünü aşındırması sonucunda yükseltileri neredeyse deniz seviyesine kadar indirilir, inişli-çıkışlı, dalgalı düzlükler oluşur. Bunlara peneplen (yontukdüz) denir. Akarsular yataklarından ve yamaçlardan aşındırdıkları, bir de kollarının ve yüzeysel sellenme sularının getirdikleri maddeleri taşırlar. Bu taşınmalar sırasında bazen akarsu, aşırı yağışların etkisiyle, özellikle taban seviyesine ulaştığı yerlerde, aşırı yük nedeniyle taşkınlara da neden olur. Dolayısıyla bir akarsu, ya gücünün azalmasıyla ya da yükünün artması sonucu taşıdığı maddeleri çökelterek bir alanda biriktirir. Bu maddelerin çökeltilmesiyle birikinti konileri ve yelpazeleri, dağ eteği ovaları, dağ içi ovaları, taşkın ovaları, taban seviyesi ovaları, deltalar, akarsu taraçaları gibi birçok akarsu biriktirme şekli meydana gelir
umarım faydalı olmuştur •-•
