uygurların moğollar üzerinde nasıl bir etkileri vardır?
Kökenleri Asya Hunlarına dayanan Uygurlar ilk zamanlarında Orhun ve Selenga ırmakları çevresinde Göktürklere bağlı olarak yaşıyorlardı. Başlangıçta dokuz boydan oluşan Uygurlar daha sonra Dokuz Oğuzların da katılmasıyla On Uygur adını almışlardır.
Kutluk hükümdarı Bilge Kağan’ın 734 yılında ölümünden sonra iç karışıklıklardan yararlanarak Basmil ve Karluklarla birlikte II. Göktürk Devleti’ne son verdiler. Önce Basmil lideri kağan ilan edilmişse de çıkan anlaşmazlık sonucu, 745 yılında, Ötüken merkez olmak üzere Uygur Devleti kuruldu. Bu devletin kurucusu olan Kutluk Bilge Kül Kağan, Orhun kıyısındaki Ordubalık (Karabalgasun) şehrini kurarak başkent yaptı.
Bilge Kül Kağan 747’de ölünce, yerine oğlu Moyen – Çor Uygur tahtına geçti.
Moyen – Çor dönemi (747 – 759)
Moyen – Çor Kağan, ülkesinin başına geçtikten sonra, Kırgızları, Karlukları, Türgişleri ve Basmilleri kendine bağladı. Göktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra dağılan Türk birliğini yeniden kurdu. Bu sırada Çin, Talas Savaşı’nda (751) Müslüman Araplara yenilmiş ve gücünü önemli ölçüde kaybetmişti. Bundan yararlanan Moyen – Çor, Tarım Havzası’nı ele geçirdi. Bu arada, zayıf düşen Çin’in iç işlerine müdahale etmeye başladı. Ülkesi karışıklıklar içinde kalan Çin imparatoru, Moyen – Çor’dan askeri yardım istedi. Sağlanan yardım karşılığında Çin vergiye bağlandı ve Moyen – Çor, Çin imparatorunun kızıyla evlendi (757).
759 yılında ölen Moyen – Çor Kağan dönemi, Uygurların en parlak dönemi oldu.
Uygur Devleti:
Uygurlar büyük bir imparatorluk değil, küçük küçük, fakat diğer Türk ve Moğol devletleri üzerinde etkisi büyük olan devletler kurdular.
Uygur devletlerinin kuruluş süreleri üçe ayrı i i r:
1 — Kuzeyden, güneybatıya göç eden ve diğer Türk uruklarını da sürükleyen Uygurlar, uzun yıllar Çinliler’e, Göktürk ve Kutluk devletlerine bağlı kaldılar. İlk Uygur devleti 745′de kuruldu. Kutluk devletini’ yıkarak kurulan bu ilk Uygur devleti, bir yüzyıl kadar Moğolistan’a hâkim oldu. 846′da Tibetliler ve Kırgızlar’ın saldırışlarıyla yıkıldı.
2 — İkinci Uygur devleti daha kısa ömür- ül (851 – 871) oldu. Tibetliler ile onlarla karışık olan Türkler’den türeyen Hiya’ların saldırışı ile ortadan kalktı.
3 — Dağılan Uygur boyları birleşerek, 873′de yeni bir. Uygur devleti kurdular. Cengiz çağma kadar süren asıl Uygur devleti budur. Başkentleri Karabaigasun şehriydi.
Sonraları bu Uygur devletinden bir uruk daha batıda bir Uygur devleti kurdu. Tarihlerde doğudaki Uygurlar «Beşbalık», batidakiler ise «Karahanlılar» diye anılır.
Karahanlılar, bütün Uygur ve diğer Türk boylarını birleştirip güçlü bir devlet kurdular. Bu devletin en ünlü hakanı, Satuk Buğra Han’dı.
Müslüman olduktan sonra Abdülkerim Karahan adını alan Buğra Han, Uygurları ve diğer Türk boylarını zorla Müslüman etti. Kaşgâr’ı ve Hutan’ı alarak topraklarını genişletti. Bu soydan gelen Musattan (953) Salur Han, Harun Buğra Han, ün kazandılar. İlik Han zamanmda Uygurlar, Gazne Sultanı Mahmut’a yenildi. İlik Han’ın yerine geçen, Doğan ve Aslan Han’lar Gazneliler’le uğraştılar. II. Aslan Han zamanında Uygur devleti ikiye bölündü.
Doğu Uygur devletinin başına geçen Buğra Han iç savaşlarla uğraştı. 1925′de zehirlenip ölünce, batıdaki Uygur devleti, onun yerini aldı. Bu devletin hanları önceleri «Tapgaç» sonra da «Hanlar Hanı» adını aldılar. Devlet yüzyıl kadar türlü kargaşalıklar içinde yaşadı. Sonunda Cengiz 1212′de bu devlete son verdi. Uygurlar da bir süre Cengiz İmparatorlu ğu’nun, daha sonra da Çinliler’in boyunduruğu altında kaldılar. Bugün Çin Türkistan’ı (Çince’de Sinkiang ili) Fransa’nın üç katı kadar büyüklüktedir ve halkının büyük çoğunluğunu Uygurlar meydana getirir.
