1.) Türkçede düz ünlülerden sonra düz ünlüler gelir. (Düz ünlüler: "a, e, ı, i")
Burada dikkat edilmesi gereken çok önemli bir nokta vardır: Bu kural "a,e,ı,i"den sonra "a,e,ı,i" gelir." biçiminde ezberlenirse kimi yanılgılar ortaya çıkabilir. Örneğin, "kalem" sözcüğündeki ünlüler düzdür; fakat sözcük büyük ünlü uyumuna (BÜU) uymamaktadır. Çünkü, "a" kalın, "e" ise incedir. KÜU'ya bakarken bir yandan da BÜU'ya bakılmalıdır. Böyle yapılmazsa, "'kalem' sözcüğü KÜU'ya uyar ; ama BÜU'ya uymaz." denir. Bu bir ikilem oluşturur. Bu yüzden bir sözcükte KÜU aranırken aynı zamanda BÜU da aranmalıdır.
Buna göre ünlüler şöyle sıralanır: ( ">" imi "sonra" anlamına gelir)
a > a , ı (e , i ince olduğu için gelmez - BÜU)
e > e , i (a , ı kalın olduğu için gelmez)
ı > ı , a (e , i ince olduğu için gelmez)
i > i , e (a , ı kalın olduğu için gelmez)
2.) Yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) sonra ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlü gelir.
Bu kurala bakarken de aynı zamanda BÜU'ya bakılmalıdır.
Buna göre ünlüler şöyle sıralanır :
o > a , u (e , ü ince olduğu için gelmez - BÜU)
ö > e , ü (a , u kalın olduğu için gelmez)
u > u , a (ü , e ince olduğu için gelmez)
ü > ü , e (u , a kalın olduğu için gelmez)
Mavi renkle gösterilen bu iki çizelgeden hem BÜU'yu hem de KÜU'yu izleyebilirsiniz.
KÜU ile ilgili kimi özellikler :
1. Kimi Türkçe sözcükler bu kurala uymaz : "çamur, kavun, yağmur, karpuz, avuç, tavuk, pamuk, havuç..." Bunlar kuraldışı (istisna) sayılır.
2.”-yor” eki bu kurala uymaz : "geliyor, bakıyor…" Bunlar kuraldışı sayılır. Çünkü, "o" ve "ö" ünlüsü Türkçede yalnızca ilk hecede bulunur.
Türkçemiz müzik gibi, şarkı gibi bir dildir. Ünlü harfler, müzikteki notaların sıralanışı gibi belirli bir düzene göre dizilirler. Hangi ünlüden sonra hangilerinin geleceğini belirleyen kurallar, çok sağlam bir dizgeye sahiptir. Diğer diller içinde Türkçenin sahip olduğu bu dizgeli ses düzeninin bir benzerini bulmak neredeyse olanaksızdır.
(*) Not: BÜU ve KÜU kısaltmalarından sonra gelen ekler, sözcüklerin açılımına göre değil, harflerin söylenişine göre getirilmiştir. Bu, bir yazım kuralıdır.
Örnek: TDK'na değil, TDK'ye yazımı doğrudur.
