Çayönü, Diyarbakır’ın Ergani ilçesi Sesverenpınar köyünde ve Yakındoğu’nun tarımcı en eski topluluğuna ait kalıntıları barındırıyor. Bu tarihöncesi höyüğe komşu Hilar mağaraları ise Anadolu’nun en eski mağara yerleşimlerinden.
Hillar mağaraları Ergani’nin 7 km. güneybatısındadır.Kayalıklardaki belli başlı kalıntılar kayalığın güneydoğu kesimindeki en yüksek tepede akropol,Hilar köyünün güneyindeki dik kayalıkta kale,kayalığın doğu cephesinde 3 geniş bir bölüm ve 7 sütunun olduğu kervansarau,kervansarayın girişinde eski bir mezar odası ayrıca mescit olarak kullanılan mezar odası vardır.Kayalığın çevresinde çok sayıda mezar odaları vardır.Dış cephelerde Roma üslubunda kabartmalar,Sami yazıları,İran üslubunda figürler mevcuttur.
Hilar Mağaraları ile yaklaşık 50 metre kuzeyinde, Neolotik dönemde insanların avcılıktan yerleşik düzene geçtiği, ilk üretim yaptığı yer olarak kabul edilen ve "1. derecede arokelojik ve doğal SİT alanı" olarak tescillenen Çayönü’nün koruma altına alınması ve kültür turizmine açılması için başlatılan çalışmalar yoğun bir tempoyla sürüyor.
Çalışmalar kapsamında Hilar Mağaraları’nın gün ışığına çıkarılması için Diyarbakır Arkeoloji Müzesi başkanlığında 2 arkeolog ve yaklaşık 50 işçiyle yapılan kazılar devam ediyor. Kazılarda Roma, Bizans ve Artuklu dönemine lahit, sikke ile insan ve hayvanlara ait olduğu bildirilen kemikler de açığa çıkıyor.
