Tahkiyevî metinlerimiz olarak adlandırdığımız destan, halk hikâyesi, masal, efsane ve rivayet gibi halk anlatılarında kahramanların doğumu, üzerinde özellikle durulan ve bütün ayrıntılarıyla vurgulanan bir bölümdür. Bilhassa, destan ve halk hikâyesi kahramanlarının doğumlarının olağanüstü motiflerle şekillendiğini görmekteyiz. Burada dikkatimizi çeken asıl unsur, söz konusu anlatmalardaki hayalî kahramanların yanı sıra tarih sayfalarında karşımıza çıkan ve yaşadıkları muhakkak olan kişilerin de doğumları etrafında bu tür olağanüstü motiflerin şekillenmesidir. Toplumların siyasî, edebî, dinî hayatında önemli tesirleri olmuş kişilerin, biri tarihî diğeri de halkın tahayyülünde şekillenmiş iki hayatları olduğunu göz önüne alırsak, reel kişilere bağlı olarak teşekkül ettirilen bu tür anlatmaların söz konusu şahsi-yetler için halkın bilinçaltındaki telakkilerini öğrenmemiz açısından önemli olduğunu düşünmekteyiz. Çünkü milletlerin asırlardır sürege-len genel kanaat ve toplumsal yargıları, bu tür anlatmalardaki kahramanlar vasıtasıyla nesilden nesile aktarılmaktadır. Mevzubahis anlatmalardaki reel kişiye bağlı olarak geliştirilen vak’aların tarihî kaynaklarla uyuşmaması veyahut gerçek dışılıkları, realist tarih ilminin araştırma konusudur.
Bu çalışmada Türkmenler arasında anlatılmakta olan Nevâyî’nin doğumuna dair rivayetler ele alınacaktır. Bilindiği gibi XV.yy.da, Timur soyundan gelen Türk hükümdar Hüseyin Baykara zamanında Orta Asya’da gelişen Türk edebiyatının en büyük temsilcisi Emir Ali Şir Nevâyî’dir. Çeşitli konularda verdiği otuzdan fazla eserleriyle velût bir sanatkâr olduğunu ortaya koyan Nevâyî, Herat sarayında Emir unvanı ile görev yapmış ve Hüseyin Baykara’nın en güvendiği devlet adamlarından biri olmuştur. Nevâyî, yaşadığı dönemin dil ve edebiyatına, müzik ve resim sanatına yaptığı hizmetlerle kültürel anlamda halkın estetik ruhuna hitap ederken, aynı zamanda yapmış olduğu imar faaliyetleriyle de sosyal hayatı zenginleştirmiştir. Nevai’nin halk tarafından çok sevilmesi, hafızalara adeta bir “Nevâyî aşkı”nın kazınması kaçınılmazdır.
Toplum üzerinde böylesi kuvvetli tesirleri olmuş birinin, halkın hafızasından kolaylıkla silinemeyeceğini, halkın tahayyülünde Ali Şir Nevâyî etrafında teşekkül ettirilmiş ve asırlardır söz konusu bölgede anlatıla gelen rivayetlerde görmekteyiz. Özellikle Türkmenler arasında, Nevâyî’nin doğumuna yer veren rivayetlerin çokluğu ilgimizi çekmektedir. Bu çalışmada, Türkmen anlatmalarına göre Nevâyî’nin doğumuna dair tespit ettiğimiz birbiriyle benzer üç rivayeti karşılaştırmalı olarak vermeye çalıştık.
